Li gorî nûçeya Ajansa Nûçeyan a Navneteweyî ya Tasnim, Tirkiye di şerê navbera Rûsya û Ukraynayê de piştgiriya kîjan alî dike? Bersiva vê pirsê dikare cûda
Ji aliyekê ve, Enqere ji aliyê leşkerî û dîplomatîk ve piştgiriya Kîevê dike, û Recep Tayyîp Erdoxan soz dide ku ti carî herêmên Ukraynayê yên ji aliyê Rûsyayê ve hatine desteserkirin nas neke (Tirkiye jî piştî dagirkirina Kirimê di sala 2014an de heman helwest girtibû). Wekî din, bi saya Tirkiyeyê, Ukrayna hinardekirina xwarinê di ser Deryaya Reş re didomîne. Enqereyê pêşî di îmzekirina peymana genim de roleke sereke lîst û piştî ku plan bi ser neket, avên xwe yên xaka Ukraynayê da ku korîdora veguhestina genim çêbike.
Ji aliyê din ve Enqere jî tevlî mueyîdeyên Rojava yên li dijî Rûsyayê nebûye. Herwiha Tirkiye piştî Çîn û Hindistanê bûye yek ji kiriyarên sereke yên petrola Rûsyayê. Balafirgeha Stenbolê bûye navenda herî girîng a firîna bajarên Rûsyayê û di rojên pêş de emê bibin şahidê hebûna Serokê Rûsyayê Vladimîr Pûtîn li welatekî Ewropayê.
Tirkiyê heta niha çend qonaxên manovra di navbera Rûsya û welatên rojava de encam dane û her carê jî xwe nêzîkî yek ji aliyan kiriye. Di heman demê de, Erdoxan di nerîna xwe ya dawî de berê xwe da Amerîka û hevalbendên wê.
Di dawiya meha Çile de, parlementoya Tirkiyê di dawiyê de ketina Swêdê ya NATOyê pejirand (pejirandina hemû welatên endamên NATOyê pêwîst e ku welatên nû tevlî vê rêxistinê bibin). Demek dirêj ev mijar di navbera Tirkiye û Rojava de wek mijara bazariyê ma û tirk li benda tawîzanên Stockholm û Washingtonê bûn.
Xuya ye ku Erdoxan tişta ku dixwest bi dest xist. Demek kin berî dengdana li parlamentoya Tirkiyê, Wezareta Derve ya Amerîkayê rêkeftina 23 milyar dolarî ya firotina 40 firokeyên şer ên nû yên F-16 bo Tirkiyê û nûjenkirina 79 firokeyên din, bêyî dijberiya kongreyê pesend kir.
Lockheed Martin, ku F-16 çêdike, gelek paşketiyên wê hene ku radestkirina fermana Tirkiyê dê bi salan bidome, lê ev rêkeftin ji aliyê siyasî ve ji bo tirkan pir girîng e. Ji bo ku Tirkiye ji konsorsiyûma pêşxistina F-35 derneketiye, hewcedariya wan bi van şervanan heye û ev ceza ji aliyê Amerîkiyan ve li Enqereyê hat birîn ji ber ku di sala 2019an de pergalên mûşekî yên S-400 ên Rûsî bi dest xistibûn.
Peymanên leşkerî yên Moskow-Enqereyê têkiliyên bi Waşîngtonê re ewqas aloz kirin ku rayedarên Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê (Amerîka) heta Qanûna Têkoşîna Dijî Dijminên Amerîkayê Bi rêya Cezayan (KATSA) li ser Enqereyê sepand û Ajansa Kirînkirina Çekan a Tirkiyê xiste lîsteya mueyîdeyan.
Lêbelê di sala borî de, xuya ye ku Tirkiye û Dewletên Yekbûyî hin nakokiyên xwe dane aliyekî û li ser mijarên ji berfirehkirina NATOyê bigire heya tevlêbûna li Rojhilata Navîn di nav şerê Xezayê de ji nû ve dest bi hevkariyê kirine.
Wekî din, xuya ye ku Tirkiye amade ye ku cezayên duyemîn ên Dewletên Yekbûyî yên Amerîkî li dijî Rûsyayê bicîh bîne. Piştî ku Joe Biden di Kanûna Duyem de fermanek cîbicîkar îmze kir ku tê de li dijî kompaniyên biyanî yên ku bi kompleksa berevaniya Rûsyayê re hevkariyê dikin, hejmarek bankên Tirkiyê dest bi girtina hesabên kompaniyên rûsî kirin. Li gorî Kommersant (ajansên nûçeyan ên Rûsyayê), hin îstîsna tenê ji bo şaxên bankên biyanî yên li Rûsyayê hatine sepandin.
Di heman demê de Tirkiyê hebûna xwe ya li Deryaya Reş berfirehtir kir. Di 11ê Çile de Wezîrê Parastinê Yaşar Guler destpêkirina tetbîqata deryayî ya bi beşdariya Romanya û Bulgaristanê li Deryaya Reş ragihandibû. Di vê tetbîqatê de pûçkirina mayinên deryayî, keştiyên dewriyeyê, helîkopter û dron hene. Armanca vê tetbîqata deryayî paqijkirina riyên deryayî ji mayinan e ku ji destpêka şerê Ukraynayê ve li deryaya Reş bi awayekî cidî rêgiriya keştiyan kiriye.
Di teoriyê de, endamên din ên NATOyê dikarin beşdarî vê koma deryayî bibin, lê Tirkiye bi tundî normên navneteweyî yên ku derbasbûna keştiyên leşkerî yên dewletên ne peravê Derya Reş di dema şer de ji Bosforê qedexe dike, bi cih tîne.
Lê tevî girîngiya gavên ku hatine diyarkirin jî, ev tedbîr ji nûvekirineke stratejiya siyaseta derve ya Tirkiyeyê zêdetir verastkirineke taktîkî nîşan dide. Ne Erdoxan bi xwe û ne jî elîtên tirk bi giştî ji Rûsyayê dûr nakevin.
Bazirganiya enerjiyê bingeha têkiliyên Moskow û Enqereyê ye. Li gorî hesabên Reutersê, hinartina petrola xav a Rûsyayê ji bo Tirkiyeyê di meha Mijdarê de gihîştiye 400 hezar bermîlên rojane ku ji sedî 14 ê hemû petrola Rûsyayê ji deryayê re tê firotin.
Dibe ku mezinbûn di sala 2024 de berdewam bike. Bi taybetî girêbesta nû ya di navbera Lukoil (kompanya rûsî ya petrolê) û parzûngeha Estar a Tirkiyê ku li nêzîkî Îzmîrê ye, rojane 200 hezar bermîlên petrolê û dayîna deynek bi qasî 1,5 milyar dolar e.
Xuya ye hinek ji petrola Rûsyayê ku niha ji bo parzûngeha Lukoil a Bulgaristanê tê şandin, dê ji bo parzûngehên Tirkiyê were şandin. (Ev parzûngeh ji ber mueyîdeyên Yekîtiya Ewropî ve girêdayî ye).
Peymana nû nîşan dide ku Tirkiye dixwaze rola xwe wekî navenda sereke ya hinartina nefta Rûsyayê, di nav de Yekîtiya Ewropî, ewle bike. Her wiha Tirkiye bi awayekî aktîf sotemeniya mazotê û berhemên din ên neftê ji bo Federasyona Rûsyayê hinarde dike. Hêjayî gotinê ye ku di sala 2023an de îthalata van berheman bo Tirkiyê sê qat bûye.
Pirsgirêk tenê bi petrolê re sînordar nîne. Tirkiye ji bo hinardekirina gaza xwezayî ya Rûsyayê bûye cihekî girîng. Peymana transîtê ya Gazprom bi Ukraynayê re di dawiya vê salê de bi dawî dibe, ev tê wê wateyê ku Turkish Stream dibe ku tenê riya hinardekirina gazê ji Rûsyayê ber bi Yekîtiya Ewropî ve bibe.
Şîrketa dewletê ya Tirkiyeyê Butaş beriya niha bi şîrketên Macarîstan û Moldovayê re peyman îmze kiribû. Her wiha bi rêya xeta boriya Trans-Balkanê derbasî pergala belavkirina gazê ya Bulgaristanê jî dibe.
Bi gotineke din, Tirkiye dikare gaza rûsî ji Gazpromê bikire, wê bi gaza çavkaniyên din re bike yek û ji nû ve bifroşe welatên Ewropayê ku dixwazin dabînkerên xwe yên enerjiyê cihêreng bikin. Di sala 2023an de, di serdana xwe ya Tirkiyê de, Putîn li ser avakirina navendeke gazê bi hevtayê xwe yê Tirkiyê re gotûbêj kiribû.
Lê bêyî rêkeftineke fermî jî, aliyê Tirkiyê bi guhastina gaza Rûsî dikare sûdeke mezin bide Enqerê ji ber negihîştina kompaniya Gazprom a Rûsî bo bazara gaza Ewropayê ji ber dorpêçên li ser vî welatî.
Ji ber ku Tirkiye ji bazirganiya enerjiyê ya Rûsyayê bi Ewropayê re gelek sûd werdigire, zivirîneke sivik ber bi Rojava ve dê bandoreke kêm li ser têkiliyên wê yên bi Rûsyayê re bike. Di serî de Moskova îro ji her demê bêhtir hewcedarê Tirkiyê ye ji ber ku Tirkiye bûye yek ji kanalên sereke yên ragihandina aborî ya Moskowê bi cîhana derve re.
Di heman demê de, Waşîngton tercîh dike ku bi Tirkiyê re nakokiyeke dîplomatîk û leşkerî nebe, lê pirsgirêkên xwe yên bi Enqereyê re li ser maseya gotûbêjan çareser bike. Hem Amerîka hem jî Rûsya fêrî manevrayên siyasî yên Recep Tayyîp Erdoxan bûne.
Nivîskar: Mehdî Seyf Tebrîzî, lêkolînerê Rûsya û Kafkasyayê
Wergêr:Seyîd Torî