Li vê Konferansa Cihanî ya guherînên Herêmê ya rêxistina neteweyên yekbûyî ku her sale bi mêvandariya yek ji welatên endamên vê Konferansa navnetewe yî yê li dar dixe û li ser piştgirtî û parastina xweza yî û herêmên xweza yî yê û berfireh kirina derfetên berfireh kirina herêmî û derdora xweza yî yê behs dike.
Nûner û berpirsên bilind pile ya welatên cur bi cur ya Ewrûpa yî, Amerîka yî, Asiya yî, Afirîqa yî û welatên din ya endamê vê konferansa navnetewe yî yê ji bo xort kirina hevkariyên xwe li ser parastina derdora xweza yî û guherînên herêmî yê li kêleka hevdu berhev dibin û digihijin daxuyaniyek û biryarekî yekane. Li vî dewre ji dewreyên vê konferansa navnetewe yî ya mijara parastina derdora xweza yî yê ku bi mêvandariya bajarê Bakû yê hat li dar xistin wekî dewreyên berê nûner û berpirsên bilind pile ya welatên cur bi cur beşdar bûn û ji kesayetiyên herî girîng ku beşdariya vê konferansa navbirî kir Receb Teyib Erdoxan serok komarê Tirkiye yê bû ku wekî nûnerê welatê Tirkiyeyekî ku li nav du parezmîna Asiya û Ewrûpa yê û navçe ya Rojava yê Asiya yê cîh girtiye û ji nêrîna şûna erdnigariyê, erdên hêşîn û derfetên derdora xweza yî yê xwedî nîşaneyên taybet ya xwe ye û bi tekezî hebûn û helwesta Erdoxan wekî serok komarê welatekî bi vî derfetê taybet şûna lêkolîn û vekolîna xwe heye.
Li 12ê Mijdar ya sala 2024 li roja dudiyan ya li dar xistina vê konferanse Receb Teyib Erdoxan serok komarê welatê komara Tirkiye yê bi axaftina xwe ya taybet li ser vê konferanse û kiryarên çend sale û armancên biçûk û mezin ya welatê Tirkiye yê li ser parastina derdora xweza yî yê berfireh kirina derfetên herêmî ya Tirkiye yê axivî û wisa got:" Îro em li şûnekî ne ku Îsraîlê bi êrîş û sûcên xwe ya hovane li dijî giştî erdê Filistîn û Lubnanê li dijî xak, avahiyên bin erdî, sifreyên avî ya bin erdî, zirar hiştin ji madeyên berjewend li nav xakên xweza yî yê va welatanan pê bi kar anîn ji alav û madeyên kîmyawî yê sûc pêk tîne û li şopa xirab kirina derdora xweza yî û madeyên xwezayî li Filistîn û Lubnanê ye. Lê em wekî welatê komara Tirkiye yê yek ji parêzerên sereke yî û cihanî û navçe yî ya derdora xweza yî yê ne û ji sala 2018ê heya niha pêngavên cur bi cur li raste ya parastina derdora xweza yî yê li hûndira welatê Tirkiye yê û welatê cînar ji aliyê me hatiye avêtin û li bername ya mezin û dem dirêja me vê pirse li şûna xwe ya taybet e ku heya sala 2053 ya zayînî yê zibilên ku hatine çê kirinê li şûna hilweşandin û jê kirina wan li derdorê bi şêweyên cur bi cur wan bikin berhemekî vejînê ku li vê çerxe ya derdora xweza yî ya Cihanî yê parekî me ya bi bandor heba. Herwiha Tirkiye li çê kirin û bi kar anîn ji enerjiyên vejînê para xwe heya nirxa sedî 59 zêde kiriye ku ev destkeftî li nav 10 sala pê ketiye û li bername ya tevgirtiyekî ku ji bo parastina derdora xweza yî yê û enerjiyên vejînê li belge ya ernerjî ya sala 2024_2030 yê me bername rijî kiriye li pey sekinîn li refa 5 welatên herî xweş ya Ewrûpa yê 20 welatên herî xweş ya Cihanê li ser parastina derdora xweza yî yê. Herwiha li ser enerjî ya Etomî(nûkliyêrî yê) jî bi sermaye hiştinên mezin û xwedî nirxandinê li dû sekinîn li nav welatên xwedî nifûz û gotin li ser enerjî ya girîng ya Etomî yê ne û li bername ya me ya mezin gihîştin ji nirxa 20 hezar migawat enerjî ya Etomî yê heya sala 2035ê re me armanc danî ye û li vî raste yê li dû vê mijare ne ku bi hewla hêzên taybetmend ya welatê xwe ev nirxe heya sala 2050ê bigihîjin ji çê kirina 120 hezar migawat enerjî ya Etomî yê û divê were gotin ku îro para enerjî ya şemalî û xortavî ya welatê Tirkiye yê 31 hezar migawat e ku nîşane ya hêza pêkhate ya enerjî ya Tirkiye li vê mijare ye.
Nivîskar: Sohêyl Ferehmend_ Lêkolînkerê pirsên Tirkiye
Ev niqte yê jî divê vebêjin ku em her sale li roja netewe yî ya dar çandin ya xwe ku li dîroka 11ê Mijdarê ye bi çandina milyonan nihal ya xweş û bi nirx ku hev ji bo bedewî ya derdorê û hev berfireh kirina derdora xweza yî yê berjewendê ne bi hewla hevdu diçînin ku parekî guncaw li vê mijare ji derfetên derdora xweza yî yê çê bikin."
Îdiayên Erdoxanê kiryara Tirkiye li rasteqînî yê
Receb Teyib Erdoxan serok komarê Tirkiye yê îdia dike ku li nav 10 salên berê û bi taybet ji sala 2018 ya zayînî yê dewleta Tirkiye yê kûrfikirîna xwe ya sereke yî yê li ser parastina derdora xweza yî yê xort kirina derfetên herêmî ya xwe bi avêtina hilxistinên cur bi cur li nav tevahiya erdî ya xwe û herwiha ji rêya hevkarî pê dewletên din daniye û encamên xweş û xwedî nêrîn li derfetên cur bi cur mîna bi kar anîn ji enerjiyên vejînê, çavkaniyên derfetên avî yê û bi kar anîna dirûst ji enerjî ya Etomî yê bi pêngavên ewleh daniye. Lê pêngavan, kiryaran û encamên derxistî ji biryarên biçûk û mezina siyaseta derdora xweza yî yê û berfireh kirina herêmî ya welatê Tirkiye bersivekî din xuya dikin.
Tirkiye ji sala 2005 ya zayînî yê bi kûrfikirîna piroje ya GAPê ku hilxist û bername ya vî li dehe ya 90 ya zayînî yê hatiye danîn li şopa berhev kirina çavkaniyên avî ji bo xwe ye lê ne wekî gotinên Erdoxanê ki li ser hewce û ji bo rawestîna kêmasiya çavkaniyên avî li hûndira xaka Tirkiye yê lê lingê xwe dirêjtir avêtiye û ev piroje ku tevliya 9 parêzgehên Tirkiye yê dibe ku tevliya Semsûrê, Êlihê, Amedê, Dîlokê, Kilîsê, Sirtê, Riha yê, Mêrdîn û Şirnexê dibe ku li navçe ya çemên Firat û Dicle û li Mezopot ya yê Bakûrî ne. Bi çê kirina bendava îstiratejîka Îlîsû yê ku tevliya 14 bendavan li ser Firatê, 8 bendavan li ser Dicle yê û li serî hev 19 bingehên Berqavî dê bêye çê kirinê. Piştî çê kirinê, ev bername dixwaze 7,1 milyon hektar zevî yê avdanê bike û salane 55 milyar kîlowat demjimira berqê çê bike. Destkeftî ya yekê ya mezin ku li vî bername ye hat çê kirinê, bendava Ata Tirkê bû ku li sala 1992 yê hat damezrandinê. Bendava Ata Tirkê ji nêrîna mezinahiya karê avahiyê bendava pêncê ya mezin ya cihanê ye û ji nêrîna çê kirina Berqê avî jî sêsê ya dinê ye. Bendava Ata Tirkê mezintirîn bendava Ewrûpa û Tirkiye ye. Herwiha bi vê pêngave li hembera têketina sedî 56 çavkaniya avê Dicle ji xaka Îraqê disekine û encamên derdora xweza yî û afirandina pevçûn di navbera welatên Tirkiye, Îraq û Îranê dê çê bike. Li ser du çemên îstiratejîk û dîrokî ya Firat û Dicle yê bandorekî girîng didayîne. Pêngavên derdora xweza yî ya Tirkiye yê tenê li ser bendava avî ya Îlîsû li jor desta du çemên Dicle û Firatê nawestandiye û pê bi rê xistina hilxista avî û derdora xweza yî ya DAB bi şêwe ya hêdî û veşartî bandorekî girîng li ser pirsa avî û cotkarî ya welatên mafdar ji çemê îstiratejîka Arazê ku tevliya Komar Îslamî ya Îranê, Komara Ermenistanê û Bakû yê dibe ku sedî sed bi çê kirina pênc bendavên din bi tevahiya derfetên 846 milyon mitrê çargoşe yî yê, dikare milyar û 468 milyon mitrê çargoşe yî ji avê çema Arazê yanî sedî 83 ji berheviyên avî ya girîng ya vê çemê bi dest bixe. Ji aliyekî din li du welatên Îraq û Sûriye yê jî dewleta Tirkiye yê ji sala 2018 bi zêde kirina êrîşên hewayî û erdî yê xwe li ser navçeyên cur bi cur ji Bakûra Îraqê û Bakûr û Bakûra Rojhilata Sûriye yê sedî sedekî girîng ji derdora xweza yî ya ev du welatana hilweşaniye du nimûne mînakekî girîng li vî raste jê kirina rojane 67 darê Zeytûn li bajarê Efrîn li Sûriye ku ji sala 2018 ji aliyê arteşa Tirkiye û komên çete ya girêdayî vî hatiye dagirkirin û hilweşandina derdora xweza yî ya parêzgeha Dihok ya Herêma Kurdistana Îraqê ku li encama êrîşên hewayî ya arteşa Tirkiye pê ketiye û herwiha li nav welatê Tirkiye li parêzgeha Şirnexê vî welatî dewlet li pirsa hêlanîn ji medenên cur bi cur li vî parêzgehe bi teqînên mezin bûye sedema zêde bûna aloziya derdorî yê.
Li dû vê mijare armanc û bandora Tirkiye ji beşdarî li vê Konferansa Cihanî ya guherînên herêmî ya rêxistina neteweyên yekbûyî yê îhtimalen nîşan dana Tirkiye wekî welatekî girîng li ser derdora xweza yî bi baldarî li ser şûna vî ku li navbera du parezmîna Asiya û Ewrûpa û navçe ya Rojava yê Asiya û Ewrasiya yê hatiye danîn û ji nêrîna şûna erdnigarî yê, xwezayên hêşîn û amûrên derdora xweza yî yê xwedî berjewendiyên taybet e. Lê bandorekî ku welatê Tirkiye dikare ji vê konferanse bi dest bixîne zêdetir li beşa aborî û dîplomasî ya enerjî ye ku em dikarin bal li ser vê bikişînin ji ber ku her sale li dawiya vê konferanse nirxekî xweş ji bo parastina derdora xweza yî û berfireh kirina herêmî ya welatên din wekî bûdce ya konferansê tê destnîşan kirinê ku Tirkiye wekî welatekî daxwazdêra sermaye hiştina derveyî li beşên cur bi cur bi taybet enerjî ji vî derfetê pêşwazî dike û li beşa dîplomasî ya enerjî yê jî bi hebûna welatên xwedî nift û qazê xweza yî li vê konferanse û şûna îstiratejîka Tirkiye li veguhestina enerjî ya navçe yî yê hewla xwe li ser berfireh kirina têkeliyên dîplomatîka xwe ji vî welatana daye û ev dewre konferansa Cihanî ku bi mêvandariya Bakû yê ku yek ji destnîşankerên niftê rejîma Siyonîstî yê ye ji bo Tirkiye ku ji rêya rawestgeha Ceyhanê xwe dibe sedema veguhestina vî ji rejîma Siyonîstî yê.
