Li gorî Ajansa Nûçeyan a Navneteweyî ya Ehl-ul Beytê(S.X)-ABNA- bajarê “Eyvîye” (Ivie / Ивье), ku li parêzgeha Grodno ya Belarûsê li bakurê rojavayê welat cîh digire, bi “Bajarê Çar Dînan” tê nasîn; bajarokek ku bi sedsalan e Misilman, Katolîk, Ortodoks û Cihû lê li kêleka hev jiyane û îro jî bi saya hebûna mezgefta herî kevn û çalak a Belarûsê, cih û warêkî taybet di dîroka Îslamê ya vê welatî de wergirtiye.
Eyvîye, ku ji wê wekî “Mekka ya Tatarên Belarûsê” jî tê gotin, mêvandariya mizgefteke darîn û bêhempa dike ku zêdetirî 140 sal in karê wê didome û niha wekî navenda giyanî ya Misilmanên Belarûsê tê hesibandin. Ev mizgeft di salên 1882-1884an de bi piştgiriya darayî ya “Graf Elfrida Zamoyiska”, jineke katolîk û xwediyê axê ya herêmî, hate çêkirin; kiryarek ku bi xwe wekî nîşanek ji hevgirtina olî li dilê Ewropayê tê dîtin.
Li gorî gotina “Adam Radetsky”, Îmamê Mizgefta Eyvîye, ev mizgeft herî kevn a mizgefta çalak li Belarûsê ye ku di hemû serdemên dîrokî yên aloz de, di nav de serdema siyaseta dijî-dînî ya Sovyetê û heta dagirkirina Naziyan jî, qet nehatiye girtin û deriyê wê negirtiye. Ew tekez dike ku avahiya mizgeftê, tevî ku darîn e jî, bi awayekî mûcîzeyî ji hilweşînê sax maye.
Mizgefta Eyvîye di salên 2014 heta 2017an de rastî nûkirineke berfireh hat û restorasyona wê li ser bingeha tenê yek wêneyekî kevnar ê serdema Şerê Cîhanê yê Yekemîn hate kirin. Ev operasyon bi beşdariya berfireh a Misilmanan û kesên ku ji mîrateya Îslamî re eleqedar bûn pêk hat û rûyê mizgeftê wekî sêwîreya dîrokî ya destpêka sedsala bîstemîn hate vegerandin.
Koka damezrandina civaka Misilmanên Eyvîye vedigere sedsalên 14 û 15an; dema ku mîrên “Mîrîtiya Mezin a Lîtvanyayê” şervanên Tatar ên “Ordeya Zêrîn” ji bo parastina sînoran li hemberî şovalyeên Tetonîk xistine xizmetê. Beşek ji van Tataran, ji ber beşdariya wan di Şerê Dîrokî yê “Grunewald” de, ji aliyê “Vytautas”, Mîrê Lîtvanyayê, ve ax li Eyvîye wergirtin û li vê herêmê bi cih bûn.
Rojekê, bi qasî 500 kes ji neviyên Tatarên eslî li Eyvîye dijîn û di bûyerên wekî Cejna Qurbanê û Cejna Remezanê de, Misilman ji hemû deverên Belarûsê û heta derveyî welat ji bo nimêja cejnê tên vir. Nimêjên bingehîn li mizgeftê bi zimanên Erebî û Rûsî tên kirin û li kêleka rola wê ya îbadetê, çalakiyên perwerdeyî yên wekî hînbûna zimanê Erebî û bingehên Îslamê ji bo zarokan jî têde diqewime.
Radyoya herêmî ya Belarûsê di rapora xwe ya danasîna mizgeftê de got ku bi saya rewşa taybet a demografîk, bang ji bo nimêjê (ezan) li Eyvîye bi riya bilbilên minareyan nayê kirin û bang ji bo nimêjê bi rêya têkiliya telefonî û sepanên peyamberan (messenger) tê kirin. Îmamê mizgeftê dibêje li nimêja înê navbera 50 û 70 kesî amade dibin, û di cejnên Îslamî de ev hejmar digihîje dora 300 kesî.
Yek ji aliyên din ên bêhempa yên çanda Îslamî ya Tatarên Eyvîye, hunera “Mugiry/Mogirî” ye; berhemên hunerî yên ku nexşên nebatên xwemalî yên Belarûsê bi hev re bi ayetên Quranê bi zimanê Erebî vedihewînin. Ev berhemên ku li ser kaxiz, qumaş, cam û heta ser destmalên dest-hatî yên kevneşopî tên nîşankirin, peywendiyeke kûr di navbera hunera herêmî û baweriya Îslamî de afirandiye. Di sala 2024an de, hunera çêkirina Mogirî li herêma Eyvîye wekî Mîrateya Çandî ya Neydî hate tomar kirin.
Li gorî berpirsyarên “Muzeya Çandên Neteweyî yên Eyvîye”, tevî ku pêkhateya niştecihên bajêr di dirêjahîya dîrokê de guheriye û îro piraniya wan Katolîk pêk tînin jî, nasnameya Îslamî ya Tatar û girîngiya Mizgefta Eyvîye hîn jî ev bajar kiriye mînakên kêmpeyda yên berdewamîya Îslamê ya bixwemal li Ewropayê.
………………
Dawiya Peyam/
Your Comment